Cortisolmeting, hersenscans, DNA-analyse, eye-tracking: nieuwe technologieën vertellen ons nog beter wie we zijn. Ook taalanalyse en karakterherkenning hebben zich, vooral dankzij social media, flink ontwikkeld. Creativiteit en interpretatievermogen van de psycholoog blijven echter onmisbaar. Sterker nog: met alle nieuwe technologieën zijn deze skills belangrijker dan ooit.
Hieronder vind je het hoofdstuk ‘De dag dat een computer een boek schrijft: Psychotechnologie’ uit ‘Ik ben Erica’.
Cortisol is een hormoon gemaakt in de bijnierschors uit cholesterol. Het speelt een rol bij de vertering van voedsel, het slaap-waakritme en het afweersysteem. Cortisol komt vrij bij elke vorm van stress, zowel fysiek als psychisch. Het heet daarom ook wel het ‘stresshormoon’. Acute stress heeft een tijdelijk effect op de hoeveelheid cortisol. De spieren krijgen meer energie en de op dat moment niet-essentiële processen minder. Na ongeveer een uur zwakt het effect af. Chronische stress veroorzaakt een continu hoog cortisolniveau. Hoge bloeddruk, concentratieverlies, verdeelde aandacht, selectieve aandacht, verminderde vigilantie en reactiesnelheid zijn enkele van de negatieve gevolgen.
Door het meten van cortisol kun je iemands stressniveau of -gevoeligheid bepalen.
Meet je de hoeveelheid in speeksel, bloed of urine, dan geeft dit een momentopname. Gebruik je twee centimeter van iemands haar, dan geeft dit een cortisolspiegel van de afgelopen twee maanden weer. Haar groeit maandelijks ongeveer tien millimeter, dus de opeenhoping van cortisol geeft een gemiddelde. Heeft iemand een hoge concentratie cortisol in zijn haar, dan is dat een indicatie voor mogelijke risico’s. Niet alleen voor de persoon zelf, ook voor anderen. Door een rood sein rijden, bijvoorbeeld, kan zomaar een gevolg zijn van aandachtverslapping, wat weer een effect is van stress.
Hersenscans
Het meten van stressbestendigheid op basis van cortisolonderzoek is slechts één van de nieuwe mogelijkheden. Zo brengen hersenscans persoonlijkheidskenmerken in kaart, de Grote Vijf dus. De frontale cortex reguleert onze emoties. Extraverte personen vertonen daar bij het zien van positieve beelden meer hersenactiviteit dan introverte personen. Dat weten we dan weer dankzij de fMRI-scan, de functional Magnetic Resonance Imaging, die de bloedstroom naar de geactiveerde hersengebieden zichtbaar maakt.
DNA-analyse
Ook DNA-analyse wordt gebruikt om uitspraken over iemands persoonlijkheid en gedrag te doen. Gedrag, zo is de idee, heeft een natuurlijke oorsprong. Aan de hand van een DNA-analyse stelt een bedrijf als BrainCompass iemands gevoeligheid voor dopamine en oxytocine vast. Dopamine maakt onder meer adrenaline aan, oxytocine is het ‘knuffelhormoon’. De mate waarin je over deze stoffen beschikt, zegt iets over je gevoeligheid voor prikkels en informatie, of bijvoorbeeld over het nemen van beslissingen.
Eyetracking
Eyetracking, ofwel het volgen van oogbewegingen, meet iemands integriteit. Leugen en bedrog zijn cognitief lastiger dan het vertellen van de waarheid. En hoe groter de impact van een leugen, aldus de theorie, hoe zwaarder de cognitieve last. De ogen weerspiegelen de denkactiviteit en zo geven oogbeweging, pupilverwijding (of -vernauwing) en fixatie een waarschijnlijkheid aan waarmee iemand wel of niet de waarheid spreekt. Niet dat ogen het hele verhaal van leugen of waarheid vertellen… De spiegels van de ziel liggen in een beweeglijk gelaat vol micro-expressies: kleine, onbewuste uitdrukkingen in reactie op een vraag of een gebeurtenis. Heel even, een fractie van een seconde maar, komt de ware emotie tevoorschijn, die vrijwel direct daarop plaatsmaakt voor een bewuste uitdrukking.
Lie to Me
Ken je de Amerikaanse televisieserie ‘Lie to Me’? Hierin haalt de hoofdpersoon Cal Lightman elke aflevering weer de waarheid boven tafel dankzij het lezen van gelaatsexpressies en lichaamstaal. Zijn personage is gebaseerd op de psycholoog Paul Ekman (1934), die ontdekte dat (onbewuste) gelaatsuitdrukkingen cultuuroverstijgend zijn. Hij leidde samen met de psychologe Maureen O’Sullivan het Diogenes Project, vernoemd naar de Griekse filosoof/cynicus Diogenes, die met een lamp scheen in het gezicht van anderen, zoekend naar een eerlijk man. Later heette het het ‘Wizards Project’. Na twintigduizend proefpersonen te hebben getest, onderscheidden Ekman en O’Sullivan zo’n vijftig ‘Truth Wizards’: personen die in staat zijn om op basis van lichaamstaal en gelaatsexpressies leugenaars te ontmaskeren. Inmiddels zijn er algoritmen die hetzelfde talent hebben en werk doen.
Klassieke methodes blijken met nieuwe technologieën nog effectiever te zijn.
Een fraai en beeldend voorbeeld hiervan is taalanalyse à la Allport en Odbert, die zich in korte tijd, namelijk de afgelopen jaren, in een prozaïsche richting heeft ontwikkeld. Woorden en zinnen die mensen gebruiken, maken persoonlijkheidstrekken zichtbaar. Aan de hand van geschreven en gesproken taal is een persoonlijkheid af te leiden. Alle Big Five persoonlijkheidstrekken zijn in toespraken, gesprekken en geschreven teksten te herkennen. Aan (de combinatie van) conversatiegedrag, onderwerpkeuze, stijl, syntax, woordenschat en spraak herken je of iemand bijvoorbeeld introvert of extravert is.
Misschien dat je je IBM’s Watson herinnert? In de Amerikaanse tv-quiz Jeopardy! versloeg deze supercomputer twee menselijke kandidaten. Hij had daartoe een kleine tweehonderdmiljoen pagina’s aan documenten verslonden, zoals boeken, artikelen en weblogs. Dat was in 2011. Inmiddels, zes jaar later, heeft Watson zich ontwikkeld van superquizcomputer tot een platform vol rekenkracht. Hij lijkt ook niet meer op de oude Watson, die nu een museumstuk is. (Nee, we hebben het niet over Thomas J. Watson, oprichter van IBM, naar wie de computer en het platform vernoemd zijn.) Watson, het nieuwe platform, draait op en om cognitieve technologie: begrip van taal en context. Het zet tekst om naar spraak en spraak naar tekst, kan beeld herkennen en heeft in totaal ongeveer dertig functionaliteiten waar andere organisaties – media, medisch, juridisch enzovoort – gebruik van kunnen maken.
Taal en persoonlijkheid
Het voorspellen van persoonlijkheidskenmerken door tekst, het begrijpen van emoties en communicatiestijlen in tekst, taalverwerking voor geavanceerde tekstanalyse zijn inmiddels dagelijks aangeboden diensten en producten. Net zoals gezichtsherkenning en het ‘lezen’ van micro-expressies. In gesproken taal is extraversie een van de gemakkelijkste typeringen uit de Grote Vijf om te herkennen, gevolgd door emotionele stabiliteit en nauwgezetheid. Uit geschreven taal kan het wat ingewikkelder zijn om iemands persoonlijkheid te ontdekken.
Neem bijvoorbeeld het boek Ik ben Erica dat ten grondslag ligt aan dit artikel. Hoewel schrijven een tamelijk introverte bezigheid is, is de schrijfstijl extravert. Bewust is gekozen voor korte, actieve zinnen en alinea’s, in de tegenwoordige tijd. In hoeverre zegt het geschrevene dan nog iets over de auteurs?
De analyse van socialmedia-teksten is wat dit betreft een ander verhaal.
Facebookberichten waren de basis voor een open vocabulaire- onderzoek in 2013. Dit betekent dat alle zevenhonderd miljoen Facebook-woorden, -zinnen en -onderwerpen van vijfenzeventigduizend deelnemers werden bekeken. De deelnemers vulden ook standaard persoonlijkheidstesten in. Leeftijd, geslacht en persoonlijkheid, zo bleek enigszins voor de hand liggend, leidden tot verschillen in taalgebruik. Ander onderzoek, twee jaar later, richtte zich op bijna zeventigduizend Facebook-gebruikers. Ook hier werd het taalgebruik verzameld. Hierop gebaseerd ontwikkelden de onderzoekers een model om de vijf persoonlijkheidsfactoren te voorspellen. Dit gebeurde in een aparte steekproef van bijna vijfduizend Facebook-gebruikers. Naast Facebook is er bijvoorbeeld Twitter en zijn er blogs. Honderdveertig tekens per tweet – een harde grens die inmiddels losser is gelaten – biedt bij één tweet wat weinig input voor tekstanalyse. Maar een beetje twitteraar die dagelijks van zich laat horen – een Amerikaanse president, bijvoorbeeld – is toch aardig te duiden.
Twitter en blogs
Onderzoek zoals ‘Predicting Personality from Twitter’ geeft aan dat twitter-berichten inderdaad een uitspraak kunnen doen over iemands persoonlijkheidskenmerken. Hun aantal, de onderwerpen, de woordkeuze en andere elementen zijn veelzeggend, zelfs bij honderdveertig tekens per keer. En blogs? Blogs kennen geen beperking van het aantal karakters en ook niet van het karakter van de blogger zelf. Ze vieren juist de persoonlijke stijl en boodschap en hun inhoud is daarom tenminste zo veelzeggend als die van tweets. Maar neem zelf de proef op de som. Aan de universiteit van Cambridge, in ‘The Psychometrics Centre’, is een tool ontwikkeld, waarmee je op basis van onder meer je Facebook-likes en Twitter- berichten live je online persona kunt laten duiden: Apply Magic Sauce.
Apply Magic Sauce richt zich op psychologische karakteristieken en emoties die je online gedrag aansturen. Op basis van je digitale voetafdruk doet het uitspraken over je persoonlijkheidsfactoren, politiek-religieuze overtuigingen, intelligentie enzovoort. Maar of die uitspraken ook reflecteren wie je werkelijk bent…
De dag dat een computer een boek schrijft…
Sinds eind jaren 90 bestaat er software, vaak natural language processing, om schrijfvaardigheid te meten. Dit is steeds meer gegaan naar geautomatiseerde inhoudsbeoordeling en inmiddels zijn we zover dat we schrijfvaardige artificiële intelligentie de inhoud (deels) zelf laten fabriceren. Konpyuta ga shosetsu wo kaku hi (De dag dat een computer een boek schrijft) is een novelle geschreven door een AA. Nee, geen anonieme alcoholist, maar een artificial author. De auteur is in 2016 ontwikkeld door Hitoshi Matsubara van de Future University Hakodate in Japan. Omdat de novelle een debuut was, kreeg de digitale auteur een protagonist, een aantal verhaallijnen en woorden en zinnen aangereikt. Vervolgens mocht hij aan de slag – met een beetje hulp van zijn schepper. Het verhaal gaat heel toepasselijk over een AI (Artificiële Intelligentie) die zich bewust wordt van zijn schrijftalent. Hierdoor laat hij zijn primaire taak in de steek: de mensheid dienen.
De novelle werd ingediend bij de Hoshi Shinichi Literary Awards. In totaal waren er veertienhonderdvijftig inzendingen, waarvan elf computergeschreven. De novelle van Matsubara ging door naar de tweede van vier rondes, maar wist de finale niet te halen. De structuur van het verhaal was uitstekend, maar de karakterontwikkeling viel tegen.
Ronald Giphart
In Nederland gaat auteur Ronald Giphart nu samen met een computer een tiende hoofdstuk schrijven voor de verhalenbundel Ik, Robot uit 1950 van Isaac Asimov. ‘Ik ga dat als dirigent registreren. En ik bepaal de lijn. Maar de bot en ik schrijven het samen.’ De computer heeft daartoe zo’n tienduizend Nederlandstalige romans gelezen, een miljard woorden. Voer woorden of een zin in, en de computer komt met verschillende alineasuggesties. Taalanalyse en karakterherkenning hebben zich mede dankzij social media ver ontwikkeld. Qua karakterontwikkeling zijn er nog meters te maken, tenminste als we het jurycommentaar op De dag dat een computer een boek schrijft mogen geloven.
21st century skills
Creativiteit en interpretatievermogen zijn wat ons betreft de 21st century skills van de psycholoog. Net zoals ze dat trouwens in de vorige eeuw bleken te zijn. ‘Het behoeft geen betoog, dat juist hier veel meer komt kijken en inderdaad het inzicht van een psycholoog wordt vereischt, terwijl in het aflezen van een goed of slecht resultaat vrijwel elkeen geoefend kan worden.’ Er is nóg een ontwikkeling die samenhangt met die 21st century skills en de mogelijkheden die technologie ons bieden. Combineer technologie en creativiteit, neem het inzicht van de psycholoog, maak gebruik van de menselijke aard en je krijgt: gamification.
‘De dag dat een computer een boek schrijft: Psychotechnologie’ is een van de hoofdstukken uit Ik ben Erica. De psychologie van veranderkracht: het boek van Jan Kwint en Marian de Joode. In Ik ben Erica nemen zij ons mee op een verkenning van onszelf, de mens. Wat betekent het om mens te zijn? Welke kwaliteiten en beperkingen zijn hier aan verbonden? Meer lezen en meer weten? Bestel het boek. Het wordt zo snel mogelijk toegestuurd.
