We staan op een kruispunt. De basisscholen zijn weer open, winkelstraten en parken worden voller en voller en het ov krijgt langzaamaan weer een reguliere dienstregeling (overigens met fikse aanpassingen). Mensen krijgen weer meer lucht en bewegingsvrijheid. Er is vertrouwen, perspectief op beter en zeker ook drang naar het ‘oude’. Tegelijkertijd is het virus nog niet in de greep en blijft het opletten welke invloed deze nieuwe/oude vrijheden gaan hebben op het aantal besmettingen en erger.
Hoe gaan mensen hiermee om? Wat kunnen we leren van organisaties met een sterke veiligheidscultuur? Wat zegt de psychologie?
Gedrag en aanpassingsvermogen
Ons gedrag en hoe wij ons aanpassen aan de veranderende kaders, restricties en richtlijnen, wordt zonder twijfel de bepalende factor om het virus binnen de perken te houden. Eerst was het: blijf thuis! Nu zijn de grenzen minder duidelijk met: vermijd drukte.
Kunnen wij dat aan, want wat is drukte? Zijn alle mensen daarin hetzelfde? De vraag stellen, is hem beantwoorden. Een meer extravert persoon hanteert toch echt een andere definitie van ‘drukte’ dan iemand die wat meer introvert is. Niet voor niets wordt de roep om gedragsdeskundigen dan ook steeds luider over hoe we met z’n allen deze crisis gaan bezweren.
Organisaties met een sterke veiligheidscultuur
Er zijn organisaties die vaker met een ‘code rood’ te maken hebben gehad. Qua omvang natuurlijk niet te vergelijken met de BV Nederland, maar qua dynamieken zijn er zeker overeenkomsten. Uit onderzoek komen drie cruciale elementen naar voren voor een sterke veiligheidscultuur:
- Gedeelde perceptie van de risico’s; ziet men dezelfde risico’s?
- Vertrouwen in de openheid van communicatie; heeft men het gevoel dat er geen verborgen agenda is?
- Vertrouwen in de effectiviteit van interventies; hebben opgelegde restricties en sancties zin?
Als we vanuit deze drie elementen kijken naar de coronacrisis, kunnen we opmerken dat er altijd veel aandacht is besteed aan communicatie over de maatregelen en aan een zorgvuldige en complete informatieoverdracht van het virus en de bijbehorende risico’s. Daarnaast hebben de statistieken duidelijk gemaakt dat de lockdown effect heeft gehad. Ook de leider is van belang. Mark Rutte wordt gevierd door zijn rust, daadkracht en betrokkenheid. Belangrijk, want juist in crisistijd kijkt men naar de leider voor richting, houvast en perspectief. Echter, een versoepeling van de regels maakt regels minder eenduidig. Er is vrijheid en ruimte voor interpretatie.
We zijn geneigd om risico’s te onderschatten
Mensen verschillen in hoe zij omgaan met situaties als deze en of zij geneigd zijn zich aan regels en richtlijnen te houden. Dat is in organisaties waar protocollen en regels ten behoeve van de veiligheid gelden niet anders. Daarnaast zit niet iedereen in hetzelfde schuitje. Want als het water je aan de lippen staat als eigenaar van een sportschool, dan denk en handel je toch echt anders dan als supermarkteigenaar op dit moment. In algemene zin speelt mee dat wij als mensen geneigd zijn om risico’s te onderschatten, en het eigen kunnen te overschatten.
De cognitieve dissonantietheorie wordt ook steeds meer zichtbaar. Want als we ergens goed in zijn, is het in het rechtvaardigen van het eigen gedrag. Dat zullen we de komende tijd dan ook in grote mate doen. Zo zal een winkelier met net even te veel klanten in zijn winkel bijvoorbeeld kunnen denken: “Ik zie geen risico, want ik heb niets! De risico’s zijn veel kleiner dan een aantal weken geleden en ik kan iedere euro omzet goed gebruiken.”
De dynamiek van de volgende fase
Nu we in een volgende fase (open-up) terecht zijn gekomen, ontstaan nieuwe dynamieken. De grote vraag is of de drie eerdergenoemde cruciale kenmerken standhouden. Blijven we een eenheid ondanks toenemende tegenstrijdige belangen (gezondheid versus economie)?
De experts vallen over elkaar heen. De één vindt het te vroeg voor verruiming van de maatregelen en de ander stond gisteren al in de startblokken. De consensus over de passendheid van de maatregelen komt door de tegenstrijdige belangen steeds meer onder druk te staan.
Tot slot: de kracht van dynamiek en leiderschap
Groepsdynamiek en de massa van de Nederlandse bevolking is krachtig en onze cultuur is er niet eentje van harde handhaving en strenge eisen. En dus wordt een beroep gedaan op de verantwoordelijkheid van mensen net als in de intelligente lockdown van de afgelopen tijd. Een volwassen insteek en strategie om een sterke veiligheidscultuur te creëren.
De vraag is alleen of eenieder deze verantwoordelijkheid, vooral ook gezien de genoemde impact, kan blijven dragen. Dit vraagt passende aan- en bijsturing en een treffende communicatie van de mensen aan het roer. Op die manier blijft de perceptie van de risico’s gedeeld, blijft het vertrouwen in de open communicatie en het vertrouwen in de effectiviteit van de interventies overeind.
Voor gedragswetenschappers wordt het in ieder geval een interessante periode, al gaat het te ver om ernaar uit te kijken…
